جوش شیرین یا بی‌کربنات سدیم با فرمول NaHCO۳ یکی از نمک‌های سدیم در ترکیب با کربنیک اسید است که تنها یک هیدروژن اسیدی این ترکیب با سدیم جایگزین شده ‌است. این ترکیب، بی‌بو و بی‌طعم است که کمی دارای خاصیت بازی است و به صورت پودر سپید یا بلورین است. بی‌کربنات جاذب رطوبت و بوگیر است.

 این ترکیب ماده برای متخلخل کردن خمیر نان استفاده می‌شود و نیز برای کم کردن اسید معده و درمان سوزش آن به کار می‌رود.

نحوه فرآوری و يا توليد

 بی‌کربنات سدیم بیشتر به وسیلهٔ فرآیند سالوی ساخته می‌شود که همان واکنش کلرید سدیم، آمونیاک و کربن دی‌اکسید در آب است که بی‌کربنات سدیم به صورت رسوب به دست آمده پس از صاف کردن و خشک کردن با حرارت به کربنات سدیم تبدیل خواهد شد. سالانه نزدیک به ۱۰۰۰۰۰ تن جوش شیرین فرآوری می‌شود. همچنین می‌توان با عبور دادن گاز از درون محلول جوشان کربنات سدیم خالص یا محلول هیدروکسید سدیم، بی‌کربنات سدیم را به شکل رسوب ته‌نشین شده به دست آورد.

ویژگی‌ها

جوش شیرین در آب یک آمفوتر است. یعنی در آب می‌تواند به عنوان اسید یا باز رفتار کند. رفتار اسیدی آن به سبب وجود هیدروژن در ترکیبش است که در صنایع مختلف به عنوان آزادکننده کاربرد دارد.

حلالیت

در دمای معمولی ۱۰٫۳ گرم از این ماده در ۱۰۰ گرم آب حل می‌شود. اما در اتانول به مقدار کم محلول است.

کاربرد

بیشترین استفاده از بی‌کربنات سدیم در فرآوری انواع بکینگ پودر است. مقدار اضافی از خمیر جوش شیرین بطور مؤثر در پاک کردن و سائیدن سطوح می‌تواند استفاده گردد. استفاده از این ماده در ترکیب خمیر دندان به رفع تدریجی لکه‌های دندان و سفید شدن آنها کمک می‌کند. در صنایع غذایی، تولید نوشابه‌های گازدار به عنوان منبع، صنایع پاک کننده‌های خانگی و در کپسول‌های خاموش کننده آتش بکار می‌رود. همچنین به عنوان باز دارنده در مواد منفجره استفاده می‌شود. در صنعت نساجی برای عمل آوردن نخ‌های پشمی و ابریشمی استفاده می‌شود. همچنین می‌تواند به عنوان پاک کننده و ساینده ملایم در صورتی که ایجاد حساسیت نکند برای زیبایی پوست بکار رود.ضمن آنکه جوش شیرین به عنوان یک مکمل خوراکی در جیره غذایی دام و طیور می تواند در جهت جلوگیری از اختلالات متابولیکی و تغذیه ای بکار برده شود.

ایمنی

خوردن این ماده بی‌ضرر است مگر اینکه به مقدار خیلی زیاد باشد. بوییدن آن ممکن است سبب سوزش بینی یا گلو شود. در اثر تماس با پوست‌های حساس ممکن است باعث خارش یا سوزش پوست شود. در اثر تماس با چشم ممکن است سبب ایجاد سوزش و سرخی در چشم شود.

استفاده از جوش شیرین در پخت همه نوع نان و شیرینی مضر است.

کسانی که ناراحتی معده دارند ، نبایستی از فرآورده هایی که از جوش شیرین استفاده شده و به طور مشخص، نباید از نان های پخته شده توسط جوش شیرین استفاده کرد. چرا که برای هضم غذا مضر است.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

استفاده از بي كربنات سديم(جوش شيرين)در جيره هاي غذايي.(از آقای دکتر سورن پزشکیان)

استفاده از بي كربنات سديم ( جوش شيرين ) در جيره هاي غذايي نيمچه هاي گوشتي و رابطه آن با كوكسيديوز و آنتي كوكسيديال هاي گروه آينوفور جوش شيرين هم اكنون در مرغداريهاي گوشتي اكثر كشورها به مصرف ميرسد و مقدار مؤثر آن 2 تا 3 كيلوگرم در يك تن دان ميباشد. 

مقدمه 

بي كربنات سديم يا جوش شيرين ( NaHco3 ) داراي سديم و بي كربنات بوده و فاقد يون كلر (-Cl) ميباشد.

در آمريكا، جوش شيرين بعنوان تركيب بي ضرري كه قابل استفاده در غذاي دام و طيور است شناخته شده و توسط FDA نيز مورد تاييد قرار گرفته است.

براي شناخت اثرات مثبت استفاده از جوش شيرين در غذاي طيور، آزمايشات متعددي در طي سالها توسط پژوهشگران صورت گرفته است كه به چند مورد از اين آزمايشات و روش عملي استفاده از جوش شيرين در مرغداريهاي گوشتي، اشاره ميشود.

Mongin در سال 1968 از اين تركيب بعنوان ماده‌اي كه قادر بر تأمين سديم و بي كربنات مورد نياز طيور بوده و PH خون را تثبيت ميكند، نام برده است.

Damron در آزمايش خود در سال 1986 نتيجه مي گيرد كه سديم موجود در جوش شيرين به ‌اندازه سديم نمك، قابل استفاده براي طيور مي باشد، ولي به اين نكته نيز اشاره مي كند كه در صورت جايگزين كردن درصدي از نمك با جوش شيرين در دان، درصد كلر از نظر وزني حدود 1.5 برابر كاهش خواهد يافت. ( با توجه به‌اينكه وزن اتمي كلر حدود 1.5 برابر سديم ميباشد ).

پژوهشگر ديگري بنام Baker و همكارانش در سال 1979 اعلام كردند كه جوش شيرين به مقدار 1.5 درصد در فرمول مخلوط كريستال اسيد آمينه استانداردي كه در ايالت ايلي نوي آمريكا به مصرف طيور ميرسد، بايد وجود داشته باشد.

آنتي كوكسيديال (ضد كوكسيديوز) موننزين (Monensin) در دوزهاي بالاتر از پيشنهادي، سبب كاهش سديم مي شود. .Jensen در سال 1982 نشان داد كه در چنين مواقعي، افزودن سديم قادر به رفع كمبود اين يون نمي شود ولي جوش شيرين مي تواند اين كمبود بوجود آمده را بر طرف كند. 

در اين آزمايش، مقدار 160 گرم موننزين در يك تن دان ( 160 PPM ) و بي كربنات سديم، كربنات پتاسيم و نمك مورد آزمايش قرار گرفتند.

افزودن جوش شيرين سبب افزايش قابل ملاحظه رشد در 4 هفتگي گرديد. بي كربنات پتاسيم اثر كمتري در مقايسه با جوش شيرين در بهبود رشد داشته و نمك تأثير مثبتي را بهمراه نداشت.


در يك بررسي كه توسط Merrill از چگونگي وضعيت مصرف جوش شيرين در مزارع پرورش نيمچه هاي گوشتي در اروپاي غربي بعمل آمده و در سال 1993 نتايج آن اعلام گرديد، نشان ميدهد كه در اكثر اين مزارع، بي كربنات سديم مورد استفاده قرار ميگيرد. اين بررسي همچنين نشان داد كه در فرمول هاي داني كه علاوه بر كنجاله سويا، پودر ماهي نيز مورد استفاده قرار ميگيرد، مقدار 2 كيلوگرم بي كربنات سديم به ‌اضافه يك كيلوگرم نمك بمصرف ميرسد، ولي مقدار مصرف بي كربنات سديم در فرمول دان بدون استفاده از پودر ماهي تا 4 كيلوگرم نيز ميباشد.

مقدار مناسب و مؤثر جوش شيرين در دان

علاوه بر آزمايشات فارمي اشاره شده، آزمايشي نيز در دو مركز پژوهشي در ايالت هاي مريلند و كلرادو در آمريكا ( PARC و CQR ) بمدت دو سال صورت گرفت تا مقدار بي كربنات سديم قابل استفاده در غذاي طيور از نظر مناسب ترين وزن، مشخص گردد.

در اين آزمايش، نژادهاي مورد استفاده شامل مرغ و خروس راس و خروس پترسون و مرغ آربرآكرز بوده اند. فرمول‌هاي دان بر اساس كنجاله سويا و ذرت تهيه شده و نيازها و از جمله سديم، بر اساس مشخصات جداول NRC تنظيم شده‌اند.

پيش دان تا سن 21 روزگي، رشد دان تا سن 41 روزگي و پس دان تا سن 46 روزگي مورد استفاده گروههاي مورد آزمايش قرار گرفتند. در اين فرمولها، با افزودن مقادير متفاوت جوش شيرين به دان، از مقدار ذرت به همان اندازه كسر گرديد و با توجه به درصد سديم در جوش شيرين ( 27 درصد )، با افزودن يك درصد از اين ماده در دان، درصد سديم 0.27 اضافه گرديد.

در يكي از اين مراكز پژوهشي، در سن 14 روزگي با خورانيدن اووسيست‌هاي Acvervulina . E ، Maxima . E ، Tenella . E ، Challenge نيز به عمل آمد و در طي آزمايش، براي جلوگيري از آلودگي‌هاي متقابل، روش‌هاي قابل قبول متداول نيز براي اين منظور بكار برده شدند.

در مورد اثر جوش شيرين در پيشگيري از كاهش ضايعات روده‌اي، نظر Augustine را نيز نبايد از نظر دور داشت. بر طبق عقيده Augustine ، وجود جوش شيرين در دان، سبب تهاجم سريع تر اووسيست‌ها به ديواره روده‌ها ميشود و بدنبال اين تهاجم، ايمني در برابر اووسيست‌ها نيز سريع‌تر و در سنين اوليه جوجه بوجود مي‌آيد. ايمني حاصله در اوائل دوره پرورش به نوبه خود سبب جلوگيري از ابتلاء نيمچه‌ها به كوكسيديوز ميشود كه در نتيجه رشد و راندمان تبديل غذايي نيز بهبود مي يابد.

نتيجه و موارد استفاده 

1- بي‌كربنات سديم يا جوش شيرين بطور گسترده‌اي در صنعت طيور گوشتي اكثر كشورها مورد استفاده قرار مي‌گيرد .

2- مصرف جوش شيرين همراه با آنتي‌كوكسيديال‌هاي آينوفور ( موننزين - سالينومايسين ) سبب پيشگيري بهتر از كوكسيديوز در مقايسه با مصرف اين آنتي‌كوكسيديال‌ها به تنهايي و بدون استفاده از جوش شيرين ميشود. (اثرسينرژيسم )

3- در مورد اثر سينرژيسم جوش شيرين با آنتي‌كوكسيديال‌ها، مشخص نيست كه آيا يون سديم(Na+) و يا بي‌كربنات ( Hco3) هر كدام به تنهايي و يا با هم اثر مي‌كنند.

4- در صورت استفاده از جوش شيرين در دان نيمچه‌هاي گوشتي، 2 تا 3 كيلوگرم در يك تن دان بيشترين تأثيرات مثبت را بهمراه مي‌تواند داشته باشد.

5- در تمام گروههاي مورد آزمايش كه جوش شيرين با آنتي‌كوكسيديال‌هاي موننزين و سالينومايسين مصرف شد ، بهبود عملكرد بوجود آمد.

6- مرغ و خروس‌هاي نژاد راس در مقايسه با مرغ آربرآكرز و خروس پترسون، از بهبود عملكرد بيشتري برخوردار بود.