● رسانه ها و تغییرات فرهنگی

در اینجا لازم است از خود بپرسیم آیا رسانه های جمعی، اوضاع اجتماع را منعکس می کنند یا برعکس آنها خود پیشگام تغییر اوضاع اجتماعی و فرهنگی هستند؟

واقعیت این است که رسانه ها می توانند در درازمدت ساختارهای ارزشی جامعه را بسازند یا دگرگون کنند.چراکه تاثیر پدیده ای مثل تلویزیون و برنامه های ماهواره ای بر افکار عمومی و تغییر نگرش افراد به مسایل اجتماعی و فرهنگی از دیگر رسانه ها وسیعتر و عمیق تر است.

تلویزیون بسرعت می تواند طیف وسیعی از اعضای جامعه را تحت تاثیر قراردهد. این رسانه می تواند موانع زمانی و مکانی را برطرف کند و امواج خود را حتی به دورترین نقاط کشور ارسال دارد.

این رسانه دیداری وشنیداری برای دریافت پیامهایش نیازی به سواد خواندن و نوشتن مخاطب ندارد درنتیجه می تواند برای بخش وسیعی ازاعضای جامعه در حال توسعه، نقش یک آموزشگاه موثر را ایفا کند.

تلویزیون در حوزه زندگی خصوصی مردم، بخش اعظم لحظه های زندگی افراد را به خود اختصاص می دهد. بعلاوه چون این رسانه به صورت شفاهی و عینی با مخاطبان ارتباط برقرار می کند، تاثیر آن از لحاظ روانی عمیق است.

همچنین استفاده از این وسیله ارزانتر و میسرتر است. تلویزیون با ارائه تصویر، جاذبه بیشتری دارد و بعد تازه ای به پیام می دهد و فهم پیام را نیز آسان می کند.

البته ازاین نکته نیزنباید غافل شد که تلویزیون به تنهایی قدرت ایجاد تحولات بزرگ را در افکار عمومی ندارد بلکه بطورموثر جریانهای موجود را تقویت می کند و چنانچه در توده مردم آمادگی برای تحول وجود داشته باشد حتی قادر است این تحول را جهت بدهد.

در حقیقت، سیل اطلاعات که از سوی برنامه های تلویزیون و شبکه های ماهواره جاری می شود بتدریج، جامعه را در خود غرق می کند وافراد هم که خواه ناخواه، در این جو اطلاعاتی تنفس می کنند از آن تغذیه می شوند و به مرور در جریان مسیر ایجاد شده قرار می گیرند.

در بسیاری از جوامع درحال گذار، مردم در تماس با رسانه های دیداری و شنیداری مثل ماهواره بدون توجه به تعلق خاطر فرهنگ ملی خود صرفا دریافت کننده محصولات فرهنگی هستند. به همین دلیل، ماهواره به غرب این امکان را می دهد که ازمسیری کوتاه وکم هزینه و با هدف قرار دادن مبانی ارزشی و فرهنگی جوامع دیگر، آنها را در حالت انفعال و بی تفاوتی قرار دهد

● ورود ماهواره به ایران

از زمانی که ماهواره وارد خانه های ایرانیان شد، طیف گسترده ای از شبکه های ماهواره ای مورد توجه و استقبال مخاطبان قرار گرفت.

در ابتدا به دلیل محدود بودن شبکه های فارسی زبان، شبکه های خارجی مورد توجه بییندگان برنامه های ماهواره ای قرار داشت اما پس از مدتی با گسترش شبکه های فارسی زبان و کاهش سختگیریها نسبت به استفاده از ماهواره، این پدیده به صورت گسترده ای به خانه های ایرانیان راه یافت.

هم اینک تخمین زده می شود که تعداد قابل ملاحظه ای گیرنده و دیش ماهواره ای در کشور وجود داشته باشد.

تعداد شبکه های ماهواره ای فعال در جهان ۱۷ هزار و ۶۶۶ شبکه است که از این تعداد حدود سه هزار شبکه در داخل ایران با همین دیش ها و آنتن های معمولی قابل دریافت هستند.

از این تعداد شبکه حدود ۷۴ شبکه مخصوص تبلیغات مد لباس و لوازم آرایش است.

با توجه به جوان بودن جمعیت کشور، علاوه بر تاثیر شبکه های ماهواره ای بر نحوه نگرش جوانان به مسایل سیاسی، ما شاهد تغییر در الگوهای فرهنگی جوانان کشور نسبت به بسیاری مسایل از جمله مدل لباس و آرایش نیزهستیم.

نکته قابل توجه در زمینه تغییر دیدگاه جوانان نسبت به نوع پوشش و آرایش آنها این است که الگوهای جمعی در جامعه بشدت درحال تضعیف و فردگرایی و توجه به خود، در حال رشد است.

آراستگی و زیبایی ظاهرجوان امروز که مورد پسند اوست، بگونه ای متفاوت از الگوهای جمعی است که فرهنگ سنتی جامعه برای او ترسیم می کند.

در جامعه به دلیل بهبود اوضاع اقتصادی مردم، ابراز وجود دربین جوانان به مثابه یک ارزش اجتماعی بسرعت درحال رشد است.یکی از دلایل پررنگ شدن این موضوع علاوه بر رفاه اقتصادی، گسترش روز افزون استفاده از ماهواره در خانواده ها می باشد.

از این نکته نیز نباید غافل شد که جامعه ما یک جامعه در حال گذار است و در این میان موجی که برطبقه بالا و متوسط تاثیر می گذارد، طبقات پایین جامعه را هم متاثر می کند. مثلا ما در جوانان طبقات پایین جامعه هم میل به تغییر در نوع لباس و آرایش را مشاهده می کنیم، هر چند مسائل مالی، آنها را در ابراز این نوع کنش اجتماعی دچار محدودیت می کند.

در جامعه جوانی مثل ایران، انتخاب نوع پوشش و سبک آرایش، بی تاثیر از برنامه های ماهواره نیست.

با نگاهی کوتاه به این مساله متوجه می شویم که نفوذ فرهنگ غرب آرام آرام وارد کلیه اندامهای درخت کهنسال فرهنگ ایران می شود وخود را بسرعت ناباورانه ای به عنوان بخشی از فرهنگ جامعه به جوانان عرضه می کند.در چنین شرایطی، مدیران فرهنگی جامعه باید حرکت خلاقانه و آگاهانه ای را برای کاهش اثرات منفی برنامه های شبکه های ماهواره آغاز کنند.

از نظر کارشناسان، در عصر جهش ارتباطات، ما نمی توانیم جلوی ارسال امواج ماهواره و رسوخ آموزه ها و هنجارهای غیرخودی را در درون کانون خانواده هایمان سد کنیم اما می توانیم درپرتو ارائه مبانی هنجاری خود در رسانه های خاص مقابله با شبیخون فرهنگی بیگانه بپردازیم به عنوان مثال می توانیم با ایجاد شبکه هایی مخصوص نمایش لباس و مد و ارائه الگوهای ایرانی اسلامی و با نظارت اهل فن، بخش عمده ای از تاثیر منفی(صرف نظر از آثار و برنامه های مثبت این فناوری) برخی از شبکه های ماهواره ای را تعدیل کنیم.

وقتی جوانان بدانند برنامه های مورد علاقه خود را با کیفیت عالی و متنوع می توانند در شبکه های تلویزیون ملی تماشا کنند یقینا عده بینندگان شبکه های ماهواره ای غیرخودی به حداقل ممکن خواهد رسید و جوانان ایرانی به جای آنکه مصرف کننده قهار برنامه های ماهواره ای بیگانه باشند، به شهروندان فرهیخته و با سواد رسانه ای بالا در چارچوب مرزهای ملی کشورمان تبدیل می شوند.

استاد روانشناسی دانشگاه علامه طباطبایی با تاکید بر اینکه اگر روشهای استفاده از ماهواره در جامعه تبیین نشود آثار مخربش بسیار تکان دهنده است گفت: مهمترین و اساسی ترین معضل ماهواره تطابق نداشتن بسیاری از فرهنگهای دنیا با فرهنگ دینی و چارچوب اعتقادی ماست. 

دکتر ابوالقاسم عیسی مراد استاد روانشناسی دانشگاه علامه طباطبایی در گفتگو با مهر درمورد آسیبهای ماهواره در جانعه ایرانی استفاده از رسانه را جزیی از نیاز های انسان دانسته و گفت: از آنجا که بشر ذاتا اجتماعی آفریده شده، به طور طبیعی در رفتار اجتماعی نیاز به تعامل و ارتباط دارد. این نیازها گاهی مستقیم و گاهی به صورت غیرمستقیم به وسیله ابزار و لوازمی مثل رسانه ها بر آورده می شوند. انسان ابزارها را در اختیار می گیرد تا تعامل دلخواهش را ایجاد کند. استفاده از رسانه ها به نوعی بر می گردد به نیازهای ثانویه. یک نیاز فرهنگی ــ معنوی که انسان مدنی بالطبع محتاج آن است. حال اگر ما به این نیاز پاسخ بدهیم، می شود فرصت و اگر بنا به دلایلی نتوانیم پاسخی برایش بیابیم، تهدید و آسیب به دنبال خواهد داشت.

این استاد روانشناسی افزود: اساسا نمی شود گفت گرایش انسان به ماهواره چیز غلط، نادرست و زشتی است. ما نیازهای علمی، پژوهشی در باب مسائل مختلف اجتماعی اقتصادی و... داریم که با بهره گیری از علوم روز می توانیم آنها را بهتر و صحیح تر برطرف کنیم. این که بگوییم رسانه نباشد اشتباه است.چرا، چون قطعا استفاده صحیح و به جا از رسانه، نقش موثری در پیشرفت و تکامل ما و جامعه مان دارد. بهتر آن است که در این راستا چارچوب و چشم انداز درستی را تبیین کنیم تا شاهد رفتاری درست باشیم.

وی تصریح کرد: آثار ماهواره دو وجهی است. حسن ها و عیب هایی دارد. یک سری فرصت دارد و یک سری تهدید. ماهواره در کنار شبکه های مبتذل (تهدید ها) یک سری شبکه های تخصصی (فرصتها) هم دارد که بسیاری از کارشناسان از آنها جواب می گیرند. بهتر است برای مخاطب آثار خوب و بد را روشن کنیم . بگوییم این جنبه های خوب ماهواره است و این جنبه های بد آن.همان طور که در ابتدا آموزش روش استفاده از هر وسیله ای لازم است. چاقو هم خوب است هم بد. بچه زمانی که روش استفاده از چاقو را بلد نباشد ، قطعا دستش را می برد. پس باید ابتدا روش استفاده از تکنولوژی را به تناسب افراد به آنها بیاموزیم، سپس تکنولوژی را در اختیارشان قرار دهیم. 

به اعتقاد دکترعیسی مراد، روشهای استفاده از ماهواره اگردر جامعه تبیین نشود، آثار مخربش بسیار تکان دهنده است. درست مانند اعتیاد اینترنتی که روان افراد را تحت الشعاع قرار می دهد. مهمترین و اساسی ترین معضل ماهواره می تواند عدم تطابق بسیاری از فرهنگ های دنیا با فرهنگ دینی ما و چار چوب اعتقادی و فرهنگیمان باشد. بسیاری از شبکه های مضر ماهواره در کنار شبکه های مفید و تخصصی با هدف های مخرب و از پیش تعیین شده ای ساماندهی شده اند و نقشه های شومی را دنبال می کنند. مثلا گرایش های مغرضانه سیاسی به موضوعات و زیر سوال بردن نسلی که می خواهند آینده ساز یک کشور باشد. آموزه های مختلف در کنار همین فرهنگ ها به ما منتقل می شود. جوان ایرانی باید بداند آموزه های دینی و اعتقادی اش چیست؟ نگاه به نامحرم چه حکمی دارد؟ فیلم بد این است، فیلم خوب چه ویژگیهایی دارد. فردی که واکسینه نشود به راحتی ویروس وارد بدنش می شود. وقتی خانواده ها مقوله تربیت را برای فرزندشان ایجاد نکنند بحران به وجود می آید و تعارض بین دو فرهنگ اتفاق می افتد

عیسی مراد تاکید کرد: متاسفانه الگوگیریهای غلط و ناصحیح به دلیل سهل الوصول بودن ماهواره به راحتی القا می شود. خشونتها و رفتارهای نا درست ارائه می شوند. این ما هستیم که باید پایه های فرهنگی مان را محکم کنیم وگرنه آسیبها وجود دارند. ممکن است یک دانش آموز برای ارائه یک تحقیق خوب سراغ اینترنت و ماهواره برود و یک دانش آموز دیگر ساعت ها وقتش را پای اینترنت و ماهواره به بطالت بگذراند. 

این استاد روانشناسی با اعتقاد به این مطلب که باید به همه موضوعات با زیرساخت روانشناسی نگاه کرد گفت: تمایلات انسان ها دو وجه دارد؛ یکی نیاز و دیگری خواسته است. نیازها همیشه در اولویت هستند. تخصص می خواهند و البته اطلاعات. اما خواسته ها با نیازها کاملا متفاوت هستند. ممکن است ما نیاز به استفاده از یک تکنولوژی را داشته باشیم و ممکن است بخواهیم برای این که در مسیر زندگی بیشتر بهمان خوش بگذرد از یک تکنولوژی استفاده کنیم. این ها باید کاملا از هم تمیز داده شوند.

عیسی مراد در ادامه بر لزوم غنی سازی برنامه های رسانه ملی تاکید کرد و گفت: قطعا مردم اگر نیازشان تامین شود، جای دیگر نمی روند. رادیو و تلویزیون باید پاسخگوی نیازهای افراد باشند. غنی کردن برنامه های داخلی صدا و سیما، شناختن نیازهای افراد جامعه،تعلیم، آگاهی بخشیدن و آشنا کردن افراد از اثرات مخرب ماهواره توسط جامعه شناسان،روانشناسان و علماء بهترین راه مبارزه با ماهواره است. البته این یک نگاه روانشناسانه است اما وقتی صحبت از شکستن حریم ها و آسیب به نظام جمهوری اسلامی به میان می آید دولت موظف است برخوردی قانونی کند.