یک بعدی یا یکطرفه نگاه کردن

 یکی دیگر از دلایل فریب خوردن، داشتن نگاه تک بعدی نسبت به مسائل، و نسبت به فضای پیرامون و فرایندهای اطراف است. وقتی تنها از یک زاویه به کارها و مسائل نگاه می کنیم، مثلا فقط زاویه مثبت یا منفی را می بینیم، احتمال گول خوردنمان بیشتر می شود. تجربه نشان می دهد که اکثر مسائل و امور، دارای وجوه سیاه و سفید و مثبت و منفی توأم هستند یعنی وقتی ذهن را در اطراف آنها چرخش داده و از چند زاویه به آنها نگاه کنیم، هم وجوه مثبت و هم وجوه منفی را در آنها تشخیص می دهیم و انتخاب صحیح تر بسته به هدف، و این که وجود مثبت و منفی از نظر کمی چقدر و از نظر کیفی تا چه حد همسو یا ناهمسو با اهداف ما هستند، رخ خواهدداد.

متاسفانه اکثر ما نگاه کردن از زوایای متفاوت را بلد نیستیم، یا به اندازه کافی برای کامل نگریستن تلاش نکرده و وقت نمی گذاریم و شرطی شده نگاه می کنیم. در حالیکه داشتن نگرش چندبعدی یا نگاه کردن از بالا، یعنی در حالتی که امکان دیدن کل (و نه فقط اجزا) وجود داشته باشد احتمال ارتکاب به خطایی را که مولوی، آن را با تمثیل فیل مطرح می کند، کاهش خواهدداد. این را هم بگوییم که چاله ها، محدود به حوزه های مرتبط با  گول  خوردن نیستند.

بسیاری از اتفاقات و رویدادهای زندگی و بسیاری از رفتارها و موضع گیری های اطرافیان، مانند چاه عمل کرده و ما را در وضعیت قرار می دهند که دچار هرز شدید انرژی، زمان و امکانات می شویم. تقویت ویژگی هایی که مطرح شد، منجر به هشیاری بیشتر شده و می توانند در جهت پیشگیری از به دام افتادن در انواع چاه ها یا چاله ها عمل کنند.

تجربه دردآور فریب خوردن

تقریبا همه ما این تجربه ناخوشایند و حتی دردناک را داریم که گول خورده و گرفتار تبعات منفی فریب خوردن شده باشیم. این گول خوردن ممکن است اختصاصی، یعنی مربوط به یک موضوع خاص باشد که نسبت به آن حساسیت داشته و آن را در سرنوشت خود موثر می دانیم، یا عمومی باشد مثل زمانی که در خرید کالا یا پرداخت وجه یا موارد مشابه کلاه سرمان می رود.

معمولا وقتی متوجه گول خوردنمان می شویم که دیگر کار از کار گذشته و جبران ضرر، سخت یا غیرممکن شده است. در این حالت گویی در چاله بزرگی افتاده ایم که برای مدتی امکان حرکت درست و معقول، امکان رشد و پیشرفت و حتی امکان داشتن آرامش را از ما گرفته و زمان، امکانات و انرژی مان را به هدر داده است و بدیهی است که در چنین حالتی چاره ای جز خروج سریع نداریم.

از طرفی، گرفتارشدن در این چاله ها آنقدر ناخوشایند است که بعضی اوقات از ترس گول خوردنو تجربه ناخوشایند افتادن در آنها، از آن طرف بام می افتیم، یعنی زیاده از حد محتاط و بی اعتماد می شویم و همه رفتارها و حرکات افراد را به حساب فریب دادن خود می گذاریم و تصور می کنیم همه آدم ها می خواهند از ما سوءاستفاده کنند. در این حالت هم از تعادل خارج شده و به سمت حالتی بیمارگونه پیش خواهیم رفت که به بدگمانی و بی اعتمادی شدید نسبت به اطرافیان، و به از دست دادن عشق و محبت نزدیکانمان در درازمدت منجر می شود.

فریب خوردن هم مانند هر اتفاق دیگری دلایلی دارد. در اینجا می خواهیم به برخی از این دلایل اشاره کنیم:

وقتی خودشناسی ما ضعیف است اکثر ما در طول شبانه روز، و حتی در طول زندگی، بارها گول می خوریم، گاهی این گول خوردن ناشی از عدم خودشناسی است. درواقع برای بعضی از ما، لازم است قبل از آن که دیگران را مسئول فریب دادن خود بدانیم، نگاهی به خودمان بیندازیم و از خود بپرسیم چه شد که هشیاری ام را از دست دادم؟ چه شد که متوجه حیله های طرف مقابل نشدم؟ چرا حواسم را جمع نکردم؟

چه شرایطی باعث شد از عقل و منطق خود به درستی استفاده نکنم؟ چه شد که گول خوردم؟ و با یافتن جواب این سوالات، یک یا چند گام به شناخت خود و رفع نقاط ضعفمان نزدیکتر شویم و کمبودها و نیازهایمان را بشناسیم و آنها را از راه های معقول تری جبران کنیم، چون عدم شناخت صحیح خود، در بسیاری موارد موجب می شود نیازهایمان را هم نشناسیم و گاه برای رفع آنها اقدام مسئولانه ای نکنیم و در نتیجه به سادگی در دام هایی که سهوا یا عمدا آماده شده بیفتیم.

متاسفانه گاهی ثروت طرف مقابل، زیبایی یا شرایط اجتماعی او، محبت او و بسیاری چیزهای دیگر باعث می شوند خیالبافی کنیم و رسیدن به طرف مقابل را حق خود بدانیم در حالی که نظر او اینگونه نیست.  همچنین گاهی طمع کردن و درنظر نگرفتن احتمالات مثبت و منفی در هر کاری باعث نرسیدن به هدف می شود که ما اسم آن را گول خوردن می گذاریم تا مسئولیت خود را کمرنگ کنیم.

نداشتن شاخص و معیارهای روشن یکی دیگر ازدلایل فریب خوردن، نداشتن شاخص و معیار درست است. وقتی معیار و شاخص درستی نداریم هرجا که پای تشخیص یا انتخاب در میان باشد احتمال گول خوردن مان افزایش می یابد. بنابراین در این حالت، انتخاب دوست، همسر، شغل، حتی انتخاب یک شبکه خبری، یک کالا یایک تفریح می تواند ما را در جایگاه فردی فریب خورده قرار دهد. همچنین تشخیص کیفیت مناسب یک کالا یا یک منبع اطلاعاتی یا حتی یک کتاب، تشخیص دروغ از حقیقت یا باطل از حق، تشخیص راه درست از راه انحرافی یا گمراه کننده و… نمونه هایی از تشخیص هایی هستند که می توانند ما را در صورت نداشتن معیار و محک صحیح به دامهای مهلک بکشانند.

اما منظور از معیار چیست؟ معیار ابزاری است که به وسیله آن می توانیم از ورود انتخاب های تحمیل شده از خارج، جلوگیری کنیم، بدین معنا که وقتی معیار داریم همه ورودی هایی که از بیرون به سیستم ما پیشنهاد می شوند با آن معیار، مقایسه شده و اگر با آن همخوانی نداشته باشند، از ورودشان جلوگیری می کنیم، در حالیکه اگر معیار درستی نداشته باشیم، چون به طور روزمره در معرض دهها انتخاب و تشخیص قرار می گیریم احتمال گول خوردن مان هم افزایش پیدا می کند.

ما باید سعی کنیم در انتخاب همسر، دوست، شغل، تحصیل و سایر موارد معیارهایروشنی داشته باشیم، داشتن معیارهای روشن هم اغلب به این بر می گردد که بدانیم چه می خواهیم و دانستن آنچه که می خواهیم نیز بستگی به شناخت و بینش صحیح نسبت به خود و جهان پیرامونمان دارد. این که برای رشد و شکوفایی روح و روانمان چه می خواهیم و به چه نیاز داریم؟ و این که برای رسیدن به هدف های پرارزش زندگی مان چه انتخاب هایی باید داشته باشیم؟

متاسفانه گول خوردن به این دلیل، یعنی به دلیل نداشتن معیار یکی از عمده ترین دلایل فریب خوردن است. چون بسیاری از افراد همین که کسی به آنها پیشنهادی می دهد یا به هر شکلی خود یا کالایی را وارد زندگی آنها می کند نقش خود را از این پذیرش حذف می کنند و همه تقصیر را بر عهده فرد دیگر می دانند. در حالی که مراقبت کردن از حوزه انتخاب ها و اختیارات، از وظایف اصلی همه ما محسوب می شود، این ما هستیم که همان طور که درب خانه مان را باز نمی گذاریم لازم است ورودی های دیگر به زندگی مان را نیز کنترل کنیم و هرکس یا هرچیزی را که به ما عرضه می شود نپذیریم.