بلوغ دوره‌ای در زندگی است که کودک دچار تغییرات جسمی شده و بدن او بالاخره به بدن یک بزرگسال تبدیل می‌شود که قادر به تولیدمثل است.

بلوغ با سیگنال‌های هورمونی از مغز به تخمدان‌ها و بیضه‌ها تحریک می‌شود. تخمدان‌ها (در دخترها) و بیضه‌ها (در پسرها) باتولید انواع و اقسام هورمون‌هایی که رشد، عملکرد و تغییر را در قسمت‌های مختلف بدن مثل اندام تناسلی، سینه‌ها، پوست، عضلات، استخوان‌ها، مو و مغز، تحریک می‌کند، به این سیگنال‌های هورمونی از مغز واکنش می‌دهند.

در نیمه اول بلوغ، رشد بسیار تند صورت می‌گیرد و وقتی بلوغ به اتمام رسید، رشد قطع می‌شود. قبل از بلوغ دخترها و پسرها فقط در داشتن اندام‌جنسی متفاوت با هم فرق می‌کنند. در طول بلوغ تفاوت‌های مختلف دیگری بین این دو جنسیت پدیدار می‌شود مثل اندازه و سایز بدن، شکل بدن، تغییر ترکیب و عملکرد در بسیاری سیستم‌ها و ساختارهای بدن. به این تفاوت‌های آشکار، ویژگی‌های ثانویه جنسی اطلاق می‌شود.

بلوغ همچنین شامل تغییرات روانی و اجتماعی از کودکی به بزرگسالی می‌شود. در این مقاله تمرکز ما بیشتر روی جنبه‌های فیزیکی بلوغ خواهد بود نه جنبه‌های روانی و اجتماعی آن.

عوامل مختلفی می‌تواند در زمان شروع بلوغ در کودکان تاثیرگذار باشد، حتی استرس. در یک تحقیق مشخص شد که استرس، مثل استرس‌هایی که با جدایی والدین برای کودک ایجاد می‌شود، بلوغ را به تعجیل می‌اندازد.

در یک تحقیق که توسط آکادمی پزشکی کودکان در امریکا انجام گرفت، مشخص شد که امروزه پسرهای امریکایی بین شش ماه تا دو سال زودتر از چند دهه قبل به بلوغ می‌رسند. دکترها پیش‌تر اعلام کرده بودند که سن بلوغ دخترها هم جلوتر افتاده است. ولی چه تفاوتی بین بلوغ دخترها و پسرها وجود دارد؟

– بلوغ در دخترها یک تا دو سال زودتر از پسرها آغاز می‌شود.

– به طور کلی دخترها دوران بلوغ خود را زودتر از پسرها تمام می‌کنند.

– دخترها معمولاً حدود ۴ سال بعد از نمایان شدن تغییرات فیزیکی بلوغ، به قد و بلوغ تولیدمثلی می‌رسند.

– پسرها تا شش سال بعد از اولین نمودهای بلوغ به رشد ادامه می‌دهند.

– بلوغ دخترها معمولاً بین ۹ تا ۱۴ سالگی اتفاق می‌افتد.

– بلوغ پسرها معمولاً بین ۱۰ تا ۱۷ سالگی به طول می‌انجامد. متخصصین می‌گویند احتمالاً بخاطر طولانی‌تر بودن دوران بلوغ در پسرها است که آنها بلندقدتر از دخترها هستند.

– تستوسترون و آندروژن دو استیروئید جنسی مردانه هستند. تستوسترون همه تغییرات مردانه مثل کلفت‌تر شدن صدا، موهای صورت و رشد عضلات را باعث می‌شود. استرادیول هم در رشد مردانه تاثیرگذار اتس ولی بیشتر در رشد خانم‌ها موثر است.

– استروژن و استرادیول دو هورمون اصلی هستند که رشد را در خانم‌ها تحریک می‌کنند. استرادیول رشد رحم و سینه‌ها را تحریک می‌کند. سطح استرادیول در دخترها زودتر از پسرها بالا می‌رود و در خانم‌ها به سطح بالاتری می‌رسد.تستوسترون هم در رشد خانم‌ها موثر است ولی به درجاتی بسیار کمتر نسبت به آقایان.

در طول بلوغ دخترها چه اتفاقی می‌افتد؟

– اندام‌های جنسی: کلیتوریس (قسمتی حساس در اندام تناسلی خانم‌ها) و رحم رشد می‌کنند.

– شروع قاعدگی: یکی از اولین چیزهایی که در طول بلوغ دخترها اتفاق می‌افتد، شروع عادت‌ماهیانه است. وقتی پریود در دخترها شروع می‌شود، دخترها به زنی تبدیل می‌شوند که قدرت باروری پیدا می‌کند.

– تغییر در پستان‌ها: سینه‌های دخترها شروع به رشد می‌کند. گاهی یک توده کوچک و دردناک درست زیر نوک پستان احساس می‌شود که طبیعی است.

– ترشحات واژن: ترشحات واژن شروع به تغییر می‌کند.

– موهای بدن: رشد مو در ناحیه تناسلی و سپس زیربغل‌ها و روی پاها شروع می‌شود.

– پوست: با رشد غدد عرق و چربی در دخترها، پوست آنها چرب‌تر شده و بیشتر عرق خواهند کرد. خیلی مهم است که درمورد نظافت روزانه و منظم و استفاده از دئودورانت و اسپری در طول این دوران به آنها آموزش داده شود. جوش زدن هم اتفاقی عادی در طول این دوران است.

– اندازه و شکل بدن: بدن دخترها در طول دوران بلوغ تغییر می‌کند. لگن آنها پهن‌تر شده و کمرشان باریک تر می‌شود. زیر شکم و باسنشان چربی می‌آورد. دخترها نباید نگران این چربی اضافه باشند زیرا اینها بخشی عادی از رشد زنانه است و به این معنی نیست که چاق شده‌اند. دست‌ها و پاهایشان معمولاً سریعتر از قسمت‌های دیگر بدن رشد می‌کند.

– احساسات: احساسات و عواطف دخترها در این دوران بخصوص نزدیک به زمان عادت‌ماهیانه‌شان تغییر می‌کند. این تغییرات احساسی که ممکن است شامل آسیب‌پذیری و زودرنجی هم شود، معمولاً بخاطر نوسان سطح هورمون‌ها است که در طول عادت ماهیانه اتفاق می‌افتد. اگر دختری احساس می‌کند که این تغییرات احساسی بسیار شدید هستند، باید به دکتر مراجعه کند زیرا ممکن است دچار سندرم پیش از قاعدگی (PMS) باشد. متخصصین می‌توانند با تجویز دارو یا ارائه توصیه‌هایی برای تغییر سبک زندگی به او کمک کنند. تغییرات احساسی معمولاً با ورزش منظم بهتر می‌شود. اگر دختر بتواند با مادر خود یا یک خواهر بزرگتر یا زنی دیگر درمورد تغییرات فیزیکی و احساسی خود صحبت کند، بسیار برایش مفید خواهد بود.

در طول بلوغ پسرها چه اتفاقی می‌افتد؟

– کیسه بیضه، بیضه‌ها و آلت تناسلی مردانه: کیسه بیضه در پسرها نازکتر و قرمز شده و بیضه‌هایشان رشد خواهد کرد. بعدها در حدود ۱۳ سالگی، آلت تناسلی‌شان بزرگتر و بلندتر شده و بیضه‌ها همچنان به رشد ادامه خواهند داد.

– تغییر در صدا: با بزرگتر شدن حنجره و عضلات یا تارهای صورتی، صدای پسرها گرفته‌تر و خش‌دار می‌شود. این مسئله کاملاً طبیعی است.

– رویاهای خیس: ممکن است در طول خواب دچار انزال شوند و صبح که بیدار می‌شوند ببینند شلوارو ملحفه‌هایشان خیس است. این به آن معنا نیست که خوابی با محتوای جنسی دیده است. خیلی مهم است که عزیزانشان برایشان توضیح دهند که این مشکل دست خودشان نیست و نمی‌توانند جلوی آن را بگیرند. این بخشی از بزرگ شدن است.

– نعوظ غیرارادی: در طول دوران بلوغ پسرها گاهی دچار نعوظ غیرارادی می‌شوند. این اتفاق بدون دست خوردن به آلت تناسلی یا حتی فکر جنسی که تحریکشان کند می‌افتد. اگر این اتفاق در محلی عمومی بیفتد ممکن است باعث خجالتشان شود ولی قسمتی طبیعی از بزرگ شدن است.

– رشد سینه‌ها:  سینه‌های بسیاری از پسرها در طول بلوغ ورم می‌کند. ممکن است زیر یکی یا هر دو نوک سینه‌هایشان احساس توده کنند که ممکن است دردناک هم باشد. البته این تورم و درد بالاخره از بین می‌رود. این مسئله بخاطر تغییرات هورمونی در طول بلوغ اتفاق می‌افتد.

– پوست: پوست پسرها در طول بلوغ چرب‌تر می‌شود. همچنین بیشتر عرق می‌کنند. در طول این دوران غدد چربی و عرق در آنها در حال رشد است. خیلی خوب است که درمورد تمیز نگه داشتن پوست و نظافت منظم و استفاده از اسپری و دئودورانت به آنها آموزش داده شود. همچنین ممکن است جوش‌های پوستی بزنند.

– سایز بدن: در طول بلوغ پسرها جهش رشد صورت می‌گیرد. این رشد یک تا دو سال بعد از شروع بلوغ در بالاترین حد خود می‌رسد. دست‌ها و پاها سریعتر از بقیه قسمت‌های بدن رشد می‌کند و کشیده می‌شود. در طول این دوران احساس می‌کنند بدترکیب شده‌اند. سطح کلی چربی بدنشان به نسبت حجم عضلاتشان کاهش می‌یابد.

– موی بدن: موها در اطراف ناحیه تناسلی، زیر بغل، روی پاها و دست‌ها و صورت شروع به رویش می‌کنند. رشد موهای صورت معمولاً از پشت لب و چانه شروع می‌شود که می‌توانند آن را با ریش‌تراش اصلاح کنند. استفاده از فوم و ژل‌های مخصوص اصلاح صورت احتمال ایجاد زخم را روی صورت کاهش می‌دهد. ریش‌تراش‌های برقی معمولاً کمتر صورت را زخم می‌کنند.

– احساسات: پسرها ممکن است دچار تغییرات روحیه شوند؛ یک لحظه می‌خندند و بعد می‌بینید یکدفعه گریه می‌کنند. پسرها همچنین دچار احساسات شدید عصبانیت می‌شوند. دلیل آن تا قسمتی بالا رفتن سطح هورمون‌ها در بدن و همچنین جنبه روانی کنار آمدن با همه تغییراتی است که در بدن در حال انجام است. اگر پسرها بتوانند با یکی از اعضای خانواده یا یک دوست خوب حرف بزنند، بسیار برایشان مفید خواهد بود. در یک تحقیق امریکایی مشخص شد که تغییرات روحیه در نوجوانان با تغییرات بیولوژیکی در مغر نوجوانان توجیه می‌شود.

چه چیز موجب بلوغ می‌شود؟

– ژن‌ها: متخصصین می‌گویند بلوغ با یک ژن به نام kiSS1 شروع می‌شود. این ژن در زمان تولد در بدن ما وجود دارد و ژن دیگری به نام GPR54 تولید می‌کند. GPR54 سالها در بدن می‌ماند تااینکه kisspeptin – موادشیمیایی که توسط ژن kiSS1 تولید می‌شود – آن را فعال کنند. GPR54 فعال‌شده مغز را برای تولید GnRH (هورمون تولیدکننده گونادوتروپین که ماده محرک غده جنسی و هورمونی قوی است) تحریک می‌کند. GnRH باعث می‌شود سایر غدد بدن مثل بیضه‌ها در پسرها و تخمدان‌ها در دخترها هورمون‌های دیگری تولید کنند.

– هورمون‌ها: بیضه‌ها تستوسترون تولید می‌کنند که موجب رشد بیضه‌ها و آلت تناسلی، رشد عضلات، موها و کلفت‌تر شدن صدا در پسرها می‌شود. تخمدان‌های خانم‌ها هم به مقداری بسیار کمتر تستوسترون تولید می‌کند و این هورمون برای کمک به حفظ حجم عضلانی و استحکام استخوان‌ها استفاده می‌شود. تخمدان‌ها استرادیول هم تولید می‌کنند که رشد سینه‌ها، دستگاه تولیدمثل زنانه و همچنین تنظیم عادت ماهیانه را بر عهده دارد.

– محرک‌های بلوغ: متخصصین باور دارند که عوامل محیطی یا ژنتیکی – حتی سموم محیطی – موجب تحریک بلـوغ می‌شوند. عوامل تغذیه‌ای هم به ویژه برای دخترها مهم هستند. دخترهایی که چاق هستند یا اضافه‌وزن دارند معمولاً دچار بلـوغ زودرس می‌شوند و دخترهایی که کمبود وزن دارند معمولاً دیرتر وارد دوران بـلوغ می‌شوند. این روزها احتمالاً بخاطر بالاتر بودن وزن دخترها، سن بلوغ در اکثر مناطق دنیا پایین آمده است. دانشمندان امریکایی نشان داده‌اند که حتی چاقی در دوران کودکی احتمال اینکه دختر زودتر به سن بلوغ برسد را بالا می‌برد. دانشمندان مطمئن نیستند که زمان بلوغ در پسرها هم موثر است یا خیر.

تشخیص بلوغ زودرس یا دیررس

اگر بلـوغ در دختر یا پسری دیر یا زود اتفاق بیفتد، او باید فقط پیش دکتر عمومی خود برود. نداشتن هیچ نشانه از رشد سینه‌ها تا سن ۱۴ سالگی یا شروع نشدن قاعدگی او تا سن ۱۶ سالگی می‌تواند علامت بلوغ دیررس در دخترها باشد. رشد نکردن بیضه‌ها در پسرها تا سن ۱۴ سالگی هم می‌تواند نشانه بلوغ دیررس در آنها باشد.

دکتر عمومی از بیمار آزمایش خون می‌گیرد تا ببیند هورمون‌های او در چه وضعیتی است. همچنین ممکن است برای چک کردن وضعیت غدد او، MRI یا سونوگرافی برای او تجویز کند.

درمان بلوغ زودرس

نوع درمان به این بستگی خواهد داشت که این بلوغ زودرس علتی داشته است یا خیر. اگر علتی برای آن یافت شود، ابتدا آن علت مورد درمان قرار خواهد گرفت. اگر دلیلی برای آن پیدا نشود، داروهایی هست که می‌تواند بلـوغ را به صورت موقت متوقف کند – این داروها از تاثیرات هورمون‌ها جلوگیری می‌کند. فقط در صورتی درمان توصیه می‌شود که دکتر باور داشته باشد این بلوغ زودرس ممکن است موجب بروز مشکلاتی در اینده برای کودک شود مثل ضعیف شدن استخوان‌ها یا کوتاه قد ماندن او. اگر دکتر تصور نداشته باشد که ممکن است کودک در آینده با مشکلاتی موجه شود، بلـوغ زودرس تحت درمان قرار نمی‌گیرد.

در یک تحقیق مشخص شد که بلـوغ زودرس با ایجاد رفتارهای غذایی غیرعادی و اضطراب در نوجوانان همراه خواهد بود.

درمان بلوغ دیررس

بلـوغ دیررس ممکن است دلایلی داشته باشد و پزشک مسئول یافتن این دلایل است. این دلایل ممکن است شامل موارد زیر باشد:

– اختلالات تغذیه: مثل آنورکسیا

– وضعیت هورمونی: کم‌کار بودن غده تیروئید

– سایر مشکلات و بیماری‌ها: مثل دیابت، بیماری کلیوی یا آسم

– مشکلات ژنتیکی: مثل AIS (سندرم عدم حساسیت به آندروژن) – بدن بیماران مبتلا به این سندرم از بعضی هورمون‌ها استفاده نمی‌کند.

درمان موفق علت‌ها بلـوغ دیررس می‌بایست موجب شروع بـلوغ شود. گاهی‌اوقات کودک نیاز به مصرف داروهای هورمونی پیدا می‌کند.

براساس تحقیقات محققان دانشگاه اوتاگو در نیوزلند، تغییرات هورمونی در بارداری ایجاد اضطراب پس از زایمان مادر و تغییرات رفتاری می‌کند که ممکن است در فرزندان دختر یا حتی دخترخوانده‌ها ایجاد بلـوغ دیررس کند.